Мушкилотҳое, кӣ дар таъмини амнияти озуқаворӣ пайваста бо иқтидори мукамали КАС, он яке аз омилҳои муҳиме, кӣ дар низоми амнияти озуқавори ва дастгирии давлати соҳибистиқлоли бояд бошад. Дар шароити муосир арзиши он мумкин аст дар сатҳи мудофиа ё амнияти умумии иқтисодӣ арзёбӣ дошта метавонад дар шароити Ҷумҳурии Тоҷикистон.
Озуқаворӣ ва маҳсулоти хӯрокворӣ дар маҷмӯъ бо таҷрибаи ҳаётӣ исбот мекунад, кӣ он яке аз воситаҳои муҳиме,кӣ ба раванҳои муҳими дар сиёсати байналмилалӣ ҳамчу акси иқтидор ва амнияти давлатдорӣ. Як аз далели равшани ин падида мумкин аст бо раванҳои эмбаргои хӯрокворӣ бо сарварии кишварҳои иқтисодӣ рушдёфта кӣ онҳо ба тобеияти сиёсии худ истифода бурда онро, ва бо вусъатҳои мақсадноки худ ба бозор маҳсулоти меъёри дуюми худро ё сифатан пастро ба дигар кишварҳо, кӣ талабот ба ғизо вуҷуд доштаро равона мекунанд.
Дар робита ба ин, ба муҳимияти ин масъала ҳақиқати ҳоле дорад ки, маҳз ба ҷанбаҳои омили иқтисодии хориҷӣ вобаста, кӣ ба зарурати омӯзиши он пайваста ба захираҳои озуқавории давлати мо мебошад Ҷумҳурии Тоҷикистон. Аммо яке аз ба омилҳои асосии ин ҳолат барои ҳалли як қатор мушкилоте, кӣ пайвастаги доштани он ба хатари амнияти озуқавории кишвар пайрави ва ҷойи зарур дорад. Барои ин яке аз давлаҳое ки ба ин раванд дода шуда мебошад дар шароити ҳозира — Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ин бо сабаби набудани консепсияи ягонаи миллӣ ба таъмини амнияти озуқаворӣ, ки он бояд дастгири дошта бошад ба оянда.
Аз набудани чунин мавқеи зарурии давлат имкон намедиҳад, ки ба таври дуруст татбиқ намудани бақайдгирӣ ва ҳифзи манфиатҳои сиёсӣ ва иқтисодии кишоварзии кишвар. Ба ин васила расонидани зарар ба саломатии аҳолӣ ва рушди ноустувори кишвар дар маҷмӯъ ҷой дорад дар соҳаҳои аграрӣ. Барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ба даст овари ва зарурати худтанзимкунии кофӣ озуқаворӣ, ки асосан бояд аз ҳисоби истеҳсолоти маҳсулоти ватанӣ бояд таъмин карда шаванда бошад. Бо вуҷуди ин, бо мавҷуд набудани омодагии иқтисоди озуқаворӣ ба истеҳсолоти баланд, кӣ бо сабабҳои ба ин набудани омилҳои иқтисодие, кӣ ба таври васеъ истифода бурда шуданаш лозим аст.
Хусусияти хоси бештари ин падида боиси он аст, ки вобастагии маҳсулоти кишоварзӣ барои хӯрок ва маводи захираҳое, ки берун аз кишвар ҳастанд,кӣ накамтарин шиддати манфии худро ба истеъмоли аҳоли ва равнақи КАС-и Ҷумҳурии Тоҷикистон мерсонад ва ин мавҷуд дорад. Ҳамаи ин падидаҳо вобастаги дорад ва пайваста бо воридоти васеъмиқёси озуқа, кӣ он аз хориҷ ҷой дошта ба мамлакати мо ин раванд амалан дахлдор ба таҳдиди бозори озуқавории ватании мо мебошад.
Зарурати омӯзиши ин бештар вобастаги дорад бо робитаҳои иқтисодии хориҷӣ дар соҳаи агро-озуқавии, кӣ он бояд имкон дошта бошад, аз воқеаҳо ва дигаргуниҳои иқтисоди хабардори шуда бо чораҳои пешбиниҳои муҳофизати ва равнақи истеҳсоли пешбари карда шавад. Ин махсусан ба бисёр ҷабҳаҳои асосии иқтисодиёт дахл дошта ҳамчун ба худтаъминотии маҳсулоти кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон пайвастаги доштанаш лозим аст.
Масъала дар он аст, ки дар тӯли даҳсолаиҳои охир, ҳодисоти сиёсӣ ва иқтисодӣ мавҷуд буда, бо таъсирҳои харобиовар барои иқтисодиёти озуқаворӣ ва ба низоми дохилӣ озуқаворӣ-истеъмолии Ҷумҳурии Тоҷикистон пайрави дошта истодааст. Ва ба ин хеле муносибатҳои иқтисодии берунии давлатҳои хориҷи таъсири худро мегузаронанд. Ин ҳолат пайваста бо қабули баъд аз суқути давлати Иттиҳоди дар модели Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба ном тиҷорати озоди ҷой дошта ба рушди агро-озуқаворӣ ҳамчу ашёи хоми ба воридот нигаронидашуда мусоидат шуда истодааст.
Аз тарафи дигар, аз баҷои фароҳам овардани шароит барои ҷалби сармоягузорӣ бо дороиҳои молиявӣ, баръакс рафтани сармоя аз давлати мо бо шиддат аз бахши истеҳсолотӣ ба хориҷи кишвар пайрави дорад. Ин ҳолат пайваста бо муносибатҳои иқтисодии мураккабтар ҷой дошта ва он на камтар ба равобити берунӣ иқтисоди низ пайваста бо рафтӣ маҳсулоти хоми пахта ва ба ин сохторҳои сояги пурзӯр ҷой гирифтааст. Ва ҳамаи ин аст, асосан акси пастии миқёси ҳаҷми дар истеҳсолоти кишоварзӣ равиш дошта, инчунин акси он ба бад шудани таъминоти ғизои миқдории аҳоли, кӣ таъсири манфи худро расонида истодааст.
Дар ҳаҷми умумии камбудиҳо ҷойгиршуда равандҳои густариши маводҳои ғизоӣ аз ҷониби воридотӣ аз давлатҳои хориҷ мусоидат шуда истодааст кӣ, он далели таъсирӣ таҳдидшавандаи маводи озуқавӣ пайвастагӣ дорад ба давлатӣ мо. Ҳамин тавр, агар дар сатҳи ҷиддӣ гирем таъминоти ҳолати бе хатарии озуқавори, ки дар он воҳиди воридотии қабул шудаи он бо меъёрҳои ташкилотҳои байнал милалӣ қабул шуда, он бояд то сатҳи 30-35% аз ҳаҷми умумии озуқаворие, ки барои истеъмол истифода шуда бояд ҷой дошта бошад, пас ин нишондод дар ҳудуди давлати мо дар сатҳи офатбор расидааст, барои он ки он зиёда аз 50%-ро ташкил мекунад. Ва ин падидаи хатарнок, аз ҳарвақта ҳам зиёдтар дохил шудани ғизоҳои хориҷи бояд ақлҳо ва роҳи ҳаллу фасли худро ба ин масъалаи амнияти озуқавориро пешбини карда шуданаш лозим мебошад.
Азбаски воридоти баланд ва равнақи он монеаи баландӣ — таҳдишавии бар истеҳсолкунандагони ватанӣ ва истеҳсолоти ватанӣ ва бо назардошти истеъмоли озуқавориҳои паст сифат, кӣ тақрибан нисфи бозори дохилӣ пайрави ба он дорад. Илова бар ин, содирот аллакай ба иқтисоди ватани мо ҳамчун як навъ «фишангӣ обкашие»кӣ даромади истеҳсолшударо ҳамчу ашёи хом, мисол пахта ба хориҷи кишвар меравонад бо нархи паст.Оё нест ҷойгоҳи беҳтар ҳаллшаванда ба содирот?
Ба ин васила бар тибқи ривояти Ҷумҳурии Тоҷикистон -амалӣ доранда ҳаст ба се намуди маҳсулоти:
- маводҳои хом — нахи пахта, пилла; металлҳои нодири тагизамини ва дигар маҳсулои табии кӣ он марҳилаи табобати аввал дорад.
- Маҳсулотҳое,кӣ якчанд қадамҳои коркарди пай дар пай гузашта, аммо ҳанӯз омода барои истеҳсолоти маҳсулоти тайёр нашудаед (матои нимтайёр, тамоку, геран ва дигарон.).
- Маҳсулот, ки ба силсилаи коркарди пурраи гузашт ва тайёр-ба-истифода. Ҳамин тариқ, дар ҳаҷми умумии қайд шудаи содироти ин сохтор он аст: ашёи хоми 65-80%, 8-10% нимтайёр ва моли ба анҷом оварда (аз ҷумла пурра коркард истеҳсолиро гузашта) танҳо 10-15%. Хулоса он аст, ки пеш аз ҳама бояд намудҳои маҳсулоти истеҳсолии хоме ки баъди коркади он иқтидори иқтисодии он агар чанд маротиба меафзоидагӣ бошад дастгирии иқтисодӣ-моливии худро ёфтанаш даркор .
Он бояд пайваста ба аз худ кунии иқтидори иқтисоди истеҳсолии коркардӣ маҳулоти муҳим мебошад. Ба ин бояд пайвастаги дошта бошад сиёсати сармоягузорӣ. Бо натиҷаи он масалан, кӣ маълумоти муфид ҳаст бо имконияти арзиши пахта дар марҳилаи маҳсулоти тайёр гардиданаш аз маҳсулоти хом ба андозаи 15-20 маротиба зиёд меафзояд нисбатан аз ҳолати аслии он ( пахтаи хом).
Зарурияти ин раванд пайваста ба ҳолати пасти содиротӣ ҷой дорад, барои ин зарурати муҳиме,кӣ ба равнақ ёбии пеш рави дошта бошад муассисаҳои истеҳсолии коркардӣ маҳсулотӣ. Барои ин пеш ҳама масъалаҳое ки дар ҷумҳурӣ аст, ин талаботи ба содироти баландӣ иқтисодӣ талабот ҳаст, ин барои харид ё воридшавии маҳулоти даркорие ки дар мамлакати мо мӯҳтоҷи он мебошад. Аммо дар ин ҳолате, кӣ ҷой дорад яъне сохтори истеҳсолӣ ба воридоти он вобаста аст кӣ талаботи серхароҷоти таъминоти дохилии иқтисоди дорад. Ин талаботи воридоти- истеҳсолӣ вобастаги дорад дар ҳолати ҳозира ба техника ва қисмҳои алоҳидаи он кӣ танҳо ҳисоби 8-10% ташкил мекунад, гилхок бошад — 15%, энергетика — 40%, ва барои озуқаворӣ рақами гарони дорад 45-50%. Аз он асосан озуқаворӣ хусусияти истеъмолӣ дорад аз ин рӯ, воридоти исрофшаванда дар кишвар мебошад, аз сабаби сатҳи пасти иқтидори ғизоии КАС мебошад. Ҳамин тавр, бо сабаби сатҳи дигари хараҷоти табиатан баланди воридоти мебошадин маҳсулотӣ хӯрокворӣ.
Азбаски он хароҷотҳои аз хориҷ омада бояд дар истеҳсолот сарфӣ худро бояд ёбад. Аммо хароҷоте,кӣ сатҳи 50% -и воридотӣ дорад танҳо бо як тариқ ба маводи хӯрокӣ истеъмолӣ павастагӣ дошта шуда истодааст. Ва ин падидаи ҷой дошта он аст, ки захираҳои асъори на, танҳо ба хӯроки аз хориҷ омада пайвастагӣ дорад кофӣ барои, аммо таҷдид ва навсозии истеҳсоли ватанӣ ва бисёр масъалаҳои иҷтимоӣ бояд истифода бурдан лозим аст.
Ин мумкин аст,ки дар мудати 25 соли таҳлили маълумот (1991 то 2016), ки дар он савдои хориҷӣ дар маҷмӯъ сатҳи остонаи муҳим расида ва он ҳали худро ёфтанаш лозим аст. Ин аст, асосан дар тавозуни савдои хориҷи ҳолати манфӣ дорад,барои он ки воридот аз содироти бартари дорад кӣ дар мудати чанд солҳое он ҳиссаи манфӣ дорад дар муқоисаи иқтисодӣ. Аз ин рӯ, падидае, ки ба манфиъатҳои ватанӣ бояд ба имконнопазирии тавсеи такрористеҳсолшавии иқтисодиёт аз ҳисоби тиҷорати хориҷӣ ҳали худро бояд ёбад.
Сабаби – кам будани содирот ва талаботи қавии маҳсулоти воридотӣ барои истеҳсоли озуқа ва ба эҳтиёҷоти иқтисодӣ ёри расон намебошад. Ҳамин тавр, гуфтан мумкин аст, ки кишвари мо дар як мавқеи ногувори дар бозори ҷаҳонӣ, пайвастаги дорад бо содироти асосан амволи хом ё нимтаёр ва воридоти маҳсулоти тайёр мегиранд, кӣ қисми зиёди он маҳсулот бароии истеъмоли аҳолӣ. Ва ин мавқеъ аз ҷиҳати бо зиёдшави вобастагӣ ба талаботи ҷаҳонӣ барои содироти ашёи хоми арзон ва,воридоти маҳсулотҳои тайёр ниҳоят, ба қафоравии иқтисодӣ пайрави дорад ба иқтисодиётӣ ватанӣ. Барои мисол, ки истеҳсолкунандагони хоҷагиҳои пахтакор, шавқи худро ба тарафи бозори беруна содирот карда, ки ҳоло бо гузариш ба корхонаҳои ватанӣ (аз ҷумла бофандагӣ ва бо маводи корхонаҳои озуқавӣ), ки истеҳсолоташон дар асоси ашёи хоми маҳаллӣ ҷой дорад мувофиқатан равнақи иқтисодиро талаб дорад. Ва накардани он метавонад на танҳо ҳамчун як сиёсати иқтисодӣ бо хатогиҳо рӯбарӯ шудан тақозо дорад. Азбаски ба «кор надаромадани корхонаҳои саноати» аз набудани онҳо тақозо дорад. Ин ҳолат он аст,кӣ на танҳо ҳаҷми истеҳсолотро аз даст медиҳанд, бо талафоти мубодилаи маҳсулоти хоми ватани ба хориҷ, ки метавонад барои иқтисодиёт (аз ҷумла соҳаҳои агросаноати), ба пастравии рушди ҷумҳурӣ истифода бурда мешавад.
Масалан, хоҳиши ба «кашидани» пахта берун аз кишвар аст, ки бевосита ба фурӯши он бо нархи баландтар ва бо маслиҳати миёнаравони«сояги» вобаста аст. Азбаски «озодии» таъсис дода шуда, бо содироти пахта дар он аст,кӣ он асосан бо гумони номукаммали дар муносибатҳои истеҳсолот дар хоҷагиҳои пахтакорӣ алоқаманд аст. Дар он ҷо аслан истеҳсолкунандагони воқеӣ ба пахта соҳиби дошта ва бо «нофаҳмои» хоҷагидорони аслӣ даромади онҳоро аз даст мегиранд. Бинобар ин, истесолоти Пахтакорӣ ва бо хориҷӣ он пайваста дошта бо мавзӯи сохторҳои соягии сершумори пайваста шудааст, ва ин аз даст рафтани як манбаи даромади истеҳсолкунандагони маҳсулот ва меҳнати ҳақиқиқии онҳо мебошад.
Дар чунин шароит тижорат як қувваи бемаҳдуди, ки ба каналҳои гуногун (аз ҷумла шартномаҳо бо амалиёти ояндагии онҳо) ба қисми зиёди маҳсулот бо даромади он аз нав офарида шуда вуҷуд дошта метавонад, аммо аз даст меравад. Ҳамин тариқ, миёни маҳсулоти кишоварзӣ истеҳсолкунандагони ва истеъмолкунандагони — он номусоди таҳия шудааст ва пурқудратии манфии худро равиш дорад. Дар вазъияти кунунӣ, истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ бо қабули даромади он танҳо аз 20 то 25% аз нархи ниҳоӣ ба даст мегиранд, дар ҳоле ки дар кишварҳои пешрафта он 65-75% аст. Таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон ва воқеиятҳои ҷой доштаи давлати мо нишон медиҳад, ки мо вазифаи асосии давлат бар-сипарӣ бунёдкорӣ доштани бозори дохилӣ ва истеҳсолотчиҳои он, бояд ҷои худро ёфтанашон лозим аст.
Aбдувосиев Фаррух, ҳодими пешбари илмиӣ, Институти иқтисодиёт ва демографияи АИ ҶТ ТОҶИКИСТОН
